Çini Teknikleri Nelerdir? Çini Sanatı Hakkında Bilinmesi Gerekenler
Sanatçının yaratıcılığına bağlı olarak oldukça farklı desende süsler üretilebilmesi mümkündür. Killi topraktan üretildiği için sanatçıya herhangi bir sınırlama belirlemez. Çini sanatı, sanatçının toprağa istediği şekil veya deseni vermesine olanak tanır. Bu doğrultuda bir takım teknikler geliştirilmiştir. Nesilden nesle usta-çırak ilişkisiyle aktarılan bu teknikler, yüz yıllardır bunlar kullanılmaktadır.
Temel olarak çini, seramik hamurundan elde edilir. Bu da aslında seramik ve çini arasındaki farkı kısaca özetler. Daha da basit olarak çini, bir seramik türü olarak ifade edilebilir. Ayrıca çini hamurunda kireçtaşı, kuvars ve kil gibi karışımlar kullanılır. Çini teknikleri hakkında konuşmadan önce çini süslemesinin adımlarından söz etmek gerekir:
· Karışım hazırlanarak hazır kalıplara konur
· Kalıplanan hamur burada bekletilerek kuruyarak şeklini koruması sağlanır
· Bundan sonra son şekli verilerek yüksek ısılı fırınlarda pişirilir ve kalıcı bir şekil elde edilir
· Hazır kalıplar veya el yordamıyla pişen hamura süsleme teknikleri uygulanır
· Son olarak tekrar fırına atılarak son halini elde edilmiş olur
Başlıca Çini Teknikleri Nelerdir?
Kısaca çiniyi tanıdıktan sonra artık çini teknikleri nelerdir sorusunun yanıtlarını sıralayabiliriz. Tanıtım öncesinde ise sıkça karşılaşacağımı sır kavramını tanımak yararlı olacaktır. Çini yapımında kullanılan sır, yukarıda bahsedilen karışımın bir başka ifadesidir. İçerisinde kuvars, magnezit gibi malzemelerden elde edilen karışıma sır denir. Kullanım amacı ise çamur halindeki hamurun korunmasıdır. Evde çini uygulamayı düşünenler, hobi malzemeleri satan işletmelerde bulabilirler.
İşte sözü edilen çini sanatı teknikleri:
- Sır Altı: Teknik detaylarla kafa karıştırmadan kısaca ifade edelim. Sıraltı tekniğinde yapılan süslemelerden sonra sır çekilir. İkinci fırınlama aşaması, süslemeler sırın altında kaldıktan sonra yapılır. Bu nedenle de bu ismi almıştır.
- Sır Üstü: Sır altı ve sırüstü teknikleri arasındaki tek fark süsleme aşamasıdır denilebilir. Yukarıdakinden farklı olarak bu kez önce hamura sır kaplanır ve ardından süsleme yapılır. Burada yapılacak olan sırın mat olması önemli bir detay niteliğindedir.
- Mozaik: İsminden anlaşılacağı üzere süslemenin mozaik şeklinde yapıldığı tekniği ifade eder. Buradaki mozaik çini ise sırların boyanmasıyla yapılır. Bunun haricinde hamur üzerine boyama yapılmaz. Boyama işlemi sonrasında her parça ayrı ayrı renklere sahip olur. Bunların hamura dizimi sonucunda mozaik desenleri elde edilir. Artık son fırınlama işlemi yapılarak çini hazırlanmış olur.
- Renkli Sır: Bu yöntem mozaik tekniğiyle benzerlik gösterir. Aradaki farklılık ise sırdan parçaların ayrı ayrı değil birbirine harmanlanarak yerleşmesinden kaynaklanır. Renkli sır tekniği, renklerin karışmasını da önleyecek şekilde geliştirilmiştir. Bu amaçla bitkisel yağlar ve manganezden elde edilen bir karışım kullanır.
- Minai: Selçuklu döneminde geliştirilen bir tekniktir. Özetle, sır altı ve üstü tekniklerinin birlikte kullanılmasıyla ortaya çıkmıştır. Yapılan boyama ve süslemeler bu yöntemle daha belirgin ve derinlik kazanmış hale geliyor.
- Lacvardina: Uygulanış itibariyle minai tekniğiyle benzerlik gösterir. Aradaki fark ise sır altının tek renk uygulamasından ileri gelir. Böylece üstteki renkli sıra bir nevi istenen zemin hazırlanmış olur.
- Lüster: Bu teknik, adını kullanıldığı malzemeden almıştır. Farklı kaynaklarda perdah tekniği olarak da geçer. Tıpkı sır üstü tekniğinde olduğu gibi sırlama sonrası fırınlama yapılır. Fırından çıktıktan sonra lüster adı verilen karışım uygulanır. Sanatçı, desenin bu karışım üzerine uygular. Genellikle sarı ila kahverengi arasında çıktılar elde edilir. Bu yüzden de çini üzerine yazı yapımında tercih edildiği söylenebilir.
- Sırlı Tuğla: Aslında sır altı tekniğinden çok farklı değildir. Cami minarelerinin dış yüzeyleri bu teknikle süslenir. Tuğla üzerine uygulandığı için de bu şekilde adlandırılmıştır.
- Kabartma-Çökertme: Bu yöntemde istenilen desen boyalarla değil şekil vererek uygulanır. Fırınlanmadan önce hamur şekillendirilir. İstenirse kabartma, istenirse çökertme yapılabilir. Derinlik fikri oluşan desenlerde rahatlıkla uygulanabilir. Hamur kabarık veya içe göçük şeklini aldıktan sonra fırınlanarak süslenebilir.
Çini Teknikleri Hakkında Püf Noktaları
Görüleceği gibi çini teknikleri birbirinden çok da farklı değildir. Genel itibariyle farklılıklar işlem sırasından kaynaklanır. Ayrıca kullanılacak olan desenler de teknik seçiminde önemli bir yere sahiptir. Bu başlıkta da hangi tekniği uygulamadan önce nelere dikkat edilmesi gerektiğinden kısaca söz edelim.
Tüm parçaların ayrı renklerde olduğu mozaik tekniğinde benzer renkler de kullanılabilir. Burada sanatçının, işleyeceği motifi önceden belirlemesi önemli bir detaydır. Sırlar boyandıktan sonra rengi değiştirmeye karar vermek, önemli bir zaman ve emek kaybıdır. Bu nedenle çiniciler genellikle tasarımlarını önce kağıda aktarırlar.
Lacvardina tekniğinde geldiğimizde ise siyah renkler zemin için neredeyse hiç tercih edilmez. Bu yapılırsa üstte istenen renklerin kullanılma şansı oldukça azalır. Zemin ne kadar koyu olursa, üstteki desen için renk skalası o kadar daralır. Hatta çoğu zaman alt sırdaki hamurun beyaz olması tercih edilir. Böylelikle sır üstü için istenen renkler serbestçe seçilebilir.
Çini teknikleri nelerdir, açıkladık ve bazı teknikler için önemli bilgiler paylaşmaya çalıştık. Şimdi de tüm teknikler için geçerli olan bazı kuralları sıralayalım:
- Öncelikle uygulanacak olan desen belirlenmelidir. Kağıt üstünde veya dijital ortamda çizilerek görselleştirilmelidir. Böylece çini üzerine aktarılacak tüm detaylar net şekilde ortaya çıkacaktır.
- Tasarlanan desen için en uygun teknik seçilmelidir. Bu sayede hayal edilen desenin en etkili şekilde çiniye aktarılması mümkün olur. Çini sanatı teknikleri arasından seçim yapmak, geri dönülmez bir karar olarak görülür. Örneğin sır altına uyguladığınız deseni tekrar sır üstüne geçiremezsiniz. bu yüzden tekniği veya deseni değiştirmek zorunda kalabilirsiniz.
- Hamurun fırına atılmadan önce şeklinin istenen gibi olduğuna emin olunmalıdır. Fırınlandıktan sonra şeklinde değişiklik yapmak mümkün olmayacaktır. Bu nedenle de sabırlı olunmalıdır.
- Süslemede hazır kalıplar kullanılacaksa çizilen tasarım ile aynı kalıpların bulunması önemlidir. Eğer elle çizim-boyama yeteneğiniz yoksa tasarımınızı kalıplara göre yapmanız oldukça önemlidir. Zira istenen desenin çiniye aktarımı imkansız hale gelebilir.